 |
|
|  |  |  |  Πασχαλινά έθιμα, χτες και σήμερα
Αθήνα
Για τους περισσότερους χριστιανούς είναι η σημαντικότερη γιορτή, για την εκκλησία ο θεμέλιος λίθος της πίστης στην αιώνια ζωή, για τους ερευνητές η βάση γύρω από την οποία πλέκονται όλες οι γιορτές του χρόνου. Γεγονός πάντως είναι ότι το Πάσχα, η Λαμπρή κατά το ελληνικότερο, είναι η πιο ελπιδοφόρα ημέρα του χρόνου. Ίσως γι' αυτό και φέτος, που τα πράγματα δεν είναι και τόσο ευοίωνα για τη χώρα, να αποκτά και περισσότερο νόημα ο εορτασμός του.
"Ο κύκλος του Πάσχα καλύπτει όλο το έτος και τις γιορτές. Με αφετηρία την ημερομηνία της Ανάστασης του Χριστού, η οποία προσδιορίζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, μπορεί να καλύψει κατά κάποιο τρόπο όλο το έτος", δηλώνει ο κ. Ευάγγελος Καραμανές, ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Και εξηγεί τον λόγο: "Επτά βδομάδες νωρίτερα έχουμε τη Σαρακοστή, την περίοδο νηστείας και προετοιμασίας που αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και διαρκεί μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα. Επτά βδομάδες μετά το Πάσχα έχουμε την Πεντηκοστή, τη γενέθλια ημέρα της χριστιανικής εκκλησίας. Αμέσως μετά, την πρώτη Κυριακή έχουμε τη γιορτή των Αγίων Πάντων και 34 Κυριακές μετά κάποιο συγκεκριμένο γεγονός από τη ζωή του Χριστού".
Γύρω από αυτό το εορτολόγιο πλέκονται τα έθιμα και οι πρακτικές, πολλές από τις οποίες έχουν τις ρίζες τους σε προχριστιανικά έθιμα και λαϊκά δρώμενα. Πρόκειται για έθιμα με χαρακτήρα λατρευτικό, εξαγνιστικό αλλά και αποτρεπτικό του κακού, που απειλεί τη βλάστηση και την παραγωγή. Τέτοια είναι τα λαϊκά δρώμενα αναπαράστασης θανάτου και ανάστασης, όπως ο Ζαφείρης στην Ήπειρο, οι Κήποι του Aδωνη, οι τελετουργικοί χοροί του Πάσχα και του Αγίου Γεωργίου, οι Κούνιες κ.α.
Λαζαρίτικα και Κήποι του Aδωνη
Πλησιάζοντας χρονικά το Πάσχα έχουμε το τριήμερο του Λαζάρου και των Βαΐων, που προετοιμάζει για το Πάθος του Χριστού, την Κάθοδο στον Aδη αλλά και την εκ νεκρών Ανάσταση. Παιδιά με στολισμένα καλαθάκια γυρνάνε στα σπίτια και τραγουδάνε τα λαζαρίτικα άσματα, όπως αυτό που λέει: "Ήρθε ο Λάζαρος ήρθαν τα βάγια, ήρθε η Κυριακή που τρώνε τα ψάρια". Τραγούδια που αναφέρονται σε μια Ανάσταση, προαναγγέλλοντας αυτό που πρόκειται να συμβεί. Στην Κύπρο, επίσης, γίνεται η αναπαράσταση της νεκρανάστασης του Λαζάρου.
"Πρόκειται για προχριστιανικά έθιμα;", ρωτήσαμε τον ερευνητή του Κέντρου Λαογραφίας. "Τα έθιμα αυτά αφορούν ένα νέο εορτολόγιο", μας απάντησε, "αλλά γνωρίζουμε ότι υπήρχαν πρακτικές σε προχριστιανικά χρόνια με το σχήμα του θανάτου και της ανάστασης. Όπως η λατρεία του Aδωνη και οι τελετές προς τιμήν του, τα Αδώνια".
Ο Aδωνης ήταν ο όμορφος νέος που αγάπησε η Αφροδίτη και η Περσεφόνη. Τον διεκδίκησαν και οι δύο, αλλά τον κέρδισε η Αφροδίτη κατά το περισσότερο, αφού η Περσεφόνη τον απέκτησε μόνο για το ένα τρίτο του χρόνου. Τα "Αδώνια" ήταν γιορτή αφιερωμένη στον Aδωνη, που γινόταν κάθε άνοιξη ή καλοκαίρι. Κατά τη διάρκειά της, γυναίκες πενθηφορεμένες, τοποθετούσαν πάνω σε νεκρικό κρεβάτι ομοιώματα του θεού, περιβαλλόμενα από άνθη, κλαδιά, καρπούς, λιβάνια και θυμιάματα. Την ίδια στιγμή φύτευαν μέσα σε γλάστρες σπόρους από φυτά που αναπτύσσονταν και μαραίνονταν γρήγορα, όπως οι φακές.
Μόλις έβγαιναν τα φυτά τα ανέβαζαν στις στέγες των σπιτιών, φτιάχνοντας τους "Κήπους του Aδωνη". Στη συνέχεια, μοιρολογώντας, περιέφεραν τα ομοιώματα στους δρόμους, τα οποία έριχναν, μαζί με τους "Κήπους", σε πηγές ή ποτάμια. Την επόμενη μέρα γιόρταζαν την ανάσταση του θεού.
"Πρόκειται για ένα σχήμα με πολύ μακρά παρουσία, όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Οι φακές των 'Κήπων του Aδωνη', που τοποθετούνταν δίπλα σε εικονίσματα, αλλά και στο κατώφλι της εξώπορτας του σπιτιού, είναι ένα έθιμο που διατηρείται ακόμα και σήμερα τη Μεγάλη Βδομάδα στην Ελλάδα, κυρίως στη Μακεδονία", δήλωσε ο κ. Καραμανές.
Έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας
Όσο πλησιάζουμε στη Μεγάλη Εβδομάδα, η νηστεία εντείνεται. Συχνά, τις τρεις πρώτες μέρες οι πιστοί δεν κατανάλωναν ούτε νερό και λάδι, ενώ τη Μεγάλη Παρασκευή μπορεί να μη έτρωγαν και τίποτα. Από τη Μεγάλη Τετάρτη αρχίζουν να γίνονται πιο έντονα τα νεοελληνικά έθιμα, όπως το έθιμο του Ευχελαίου.
"Στην Αθήνα κυρίως, αλλά και αλλού, υπήρχε το έθιμο της ανανέωσης της ζύμης του ψωμιού", μας πληροφορεί ο κ. Καραμανές. Και συμπληρώνει: "Πίστευαν ότι το ψωμί χάνει τη δύναμή του και χρειάζεται ανανέωση. Έτσι, εκτός από το Ευχέλαιο στην Εκκλησία, ο παπάς ευλογούσε τη νέα ζύμη για να αποκτήσει καινούργια δύναμη. Υπάρχει μια σκέψη μαγική στην ουσία".
Και μας εξηγεί τον λόγο. "Σύμφωνα με το έθιμο, στην Αθήνα κυρίως, η διακόνισσα πήγαινε από σπίτι σε σπίτι, μάζευε το αλεύρι, το ζύμωνε χωρίς προζύμι και στη συνέχεια ο παπάς ακούμπαγε πάνω τον σταυρό με το τίμιο ξύλο και το ζυμάρι ανέβαινε. Ήταν μια έναρξη, μια απαρχή. Και σε άλλες περιοχές καταγράφεται ανάλογη συνήθεια. Στην Κρήτη αυτό γινόταν τη Μεγάλη Παρασκευή. Όταν ο παπάς διάβαζε το πρώτο ευαγγέλιο, λέγανε ότι 'καινουργιώνεται το προζύμι'. Με αυτό ζύμωναν επίσης τα κουλούρια του Πάσχα, άλλο ένα έθιμο το οποίο αρχίζει τη Μεγάλη Πέμπτη, που έχουμε πιο πλούσια εθιμολογία", μας εξηγεί.
Κι ερχόμαστε στην Κοκκινοπέμπτη που βάφουν τα αυγά. Το αυγό, σύμβολο όχι μόνο χριστιανικό αλλά και παγκόσμιο, συμβολίζει την αναγέννηση της ζωής. Γύρω από αυτό πλέκονται πολλές πρακτικές και δοξασίες. Για παράδειγμα, το πρώτο αυγό, που πρόσεχαν να είναι από μαύρη κότα, το έβαζαν στο εικονοστάσι, όπου παρέμενε όλο το έτος ή ακόμα και για επτά χρόνια. Ο κρόκος του, που γινόταν σκληρός σαν κεχριμπάρι, αποκτούσε ιδιότητες φυλακτού για τις έγκυες γυναίκες ώστε να μην αποβάλλουν, γι' αυτό λεγόταν "κρατητήρας".
Πολλές φορές τα κόκκινα αυγά της Μεγάλης Πέμπτης πίστευαν ότι έχουν ιδιαίτερη δύναμη γι' αυτό έβαζαν τα τσόφλια τους στους κήπους, στα δέντρα και στα χωράφια για να βοηθήσουν την ανάπτυξή τους. Ή έθαβαν το πρώτο αυγό στην πρώτη αυλακιά όταν άρχιζαν να σπέρνουν. Το κόκκινο χρώμα προερχόταν από φυτικές μπογιές, όπως φύλλα από κρεμμύδια ή θάμνους σαν το ριζάρι. Κατόπιν τα κεντούσαν ή τα ζωγράφιζαν με φύλλα, ζυμάρι ή λιωμένο κερί.
"Το κόκκινο χρώμα παραπέμπει και στο αίμα του Χριστού, αλλά και στη χαρά της Ανάστασης. Επίσης, πίστευαν ότι είναι αποτρεπτικό του κακού. Γι' αυτό σε πολλές περιοχές κρεμούν κόκκινα υφάσματα στα μπαλκόνια", μας δηλώνει ο ερευνητής του Κέντρου Λαογραφίας.
Τη Μεγάλη Πέμπτη ζυμώνουν επίσης τα ψωμιά της Λαμπρής και τα κουλουράκια, τις κουτσούνες, που τις πλάθουν με λάδι, αμύγδαλο, γλυκάνισο και άλλα υλικά, ενώ οι νονοί στέλνουν τις λαμπάδες στους βαπτιστικούς. Και φυσικά το βράδυ στολίζουν τον Επιτάφιο με λουλούδια, γίνεται το μοιρολόι της Παναγιάς και συχνά ανάβουν φωτιές, κυρίως στη νότια Ελλάδα και τη Ρόδο.
Επιτάφιος και Ανάσταση
Η Μεγάλη Παρασκευή ήταν ημέρα απόλυτης αργίας, κατά τη διάρκεια της οποίας δεν γινόταν καμιά εργασία, εντός και εκτός σπιτιού. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στην Κορώνη, συνέπασχαν με τον Χριστό πίνοντας τρεις γουλιές ξύδι. Σε άλλες, όπως στην Κρήτη και τη Λέσβο, άναβαν φωτιές, καίγοντας ομοιώματα του Ιούδα, έθιμο που διατηρείται ακόμα και σήμερα. Όπως για παράδειγμα στην Αμοργό, όπου το κάψιμο του Ιούδα συμβαίνει μετά το Πάσχα.
Το Μεγάλο Σάββατο στολίζουν τον ναό με κλαδιά και φύλλα δάφνης, ενώ σε πολλά μέρη το μεσημέρι έχουμε την πρώτη Ανάσταση. Με το "Ανάστα ο Θεός" σκορπιούνται τα δαφνόφυλλα, ενώ βαράνε οι καμπάνες, οι πιστοί χτυπούν τα πόδια τους στο στασίδι, πυροβολούν, γενικά κάνουν θόρυβο για να διώξουν τον θάνατο.
Θόρυβος με βαρελότα και καμπάνες γίνεται και το βράδυ της Ανάστασης, μετά το "Χριστός Ανέστη", οπότε τσουγκρίζουν τα αυγά, ενώ σε διάφορα μέρη της Ελλάδας σπάνε τσουκάλια. Για παράδειγμα, στη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα ρίχνουν αγγεία από τα παράθυρα. Στην Κέρκυρα, επίσης, γεμίζουν ένα δοχείο με νερό, το στολίζουν με πρασινάδες και λουλούδια και ζητούν από τους περαστικούς να ρίξουν μέσα ένα νόμισμα.
"Μετά την Ανάσταση έχουμε το έθιμο της μαγειρίτσας ή του τσορβά, όπως το λένε σε πολλά μέρη. Είναι ένα πιάτο που έχει ενδιαφέρον και από διατροφολογική άποψη", μας λέει ο κ. Καραμανές. Με χορταρικά φτιαγμένο, ο τσορβάς, ήταν ό,τι έπρεπε για το στομάχι, που είχε να δεχτεί τροφή ζωικής προέλευσης πολύ καιρό. Στην Αμοργό μάλιστα αντί για μαγειρίτσα έτρωγαν πατσά, αυγά και μυζήθρα.
Το Πάσχα
Το Πάσχα έχουμε το σούβλισμα -ή το ψήσιμο- του αρνιού ή κατσικιού, που διαλεγόταν από τα οικόσιτα. Σε πολλές περιοχές, πριν σφάξουν το ζώο, το τιμούσαν ιδιαίτερα, στολίζοντάς το με κόκκινη κορδέλα ή βάφοντάς το με κόκκινη μπογιά από τα αυγά.
"Στο παραδοσιακό πλαίσιο είχαν πολύ μεγαλύτερο σεβασμό προς τα ζώα και προς τη φύση, από ό,τι σήμερα. Και παρόλο που τα έσφαζαν, το έκαναν με τελετουργικό τρόπο. Επίσης, η κατανάλωση κρέατος, σε αντίθεση με τώρα, ήταν σπάνια. Η κρεατοφαγία γινόταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Ο χαρακτηριστικός οβελίας, αυτό που έχει ταυτιστεί τα σύγχρονα χρόνια με το Πάσχα, κυρίως μέσω των ΜΜΕ, δεν επικρατούσε σε όλη τη χώρα. Ήταν χαρακτηριστικό κυρίως της ηπειρωτικής Ελλάδας. Σε άλλες περιοχές, στο Αιγαίο ή τη Μικρά Ασία, το κρέας το έκαναν ψητό. Ακόμα έτσι γίνεται", μας ενημέρωσε ο ερευνητής.
Την ημέρα του Πάσχα έχουμε τη Δεύτερη Ανάσταση, την αγάπη ή διπλανάσταση, όπως λεγόταν, που γινόταν το απομεσήμερο της Κυριακής. Παλιότερα, τότε γινόταν και η ευλόγηση του νωπού τυριού και γενικά των γαλακτοκομικών προϊόντων. Στη συνέχεια ακολουθούσαν τελετουργικοί χοροί γύρω από την εκκλησία, με τον ιερέα να ανοίγει τον χορό, ενώ επισκέπτονταν και το νεκροταφείο, όπου χόρευαν γύρω από τους τάφους.
Aλλη σημαντική εκδήλωση ήταν τα παιχνίδια και τα αγωνίσματα, όπως το πήδημα, το τρέξιμο, το λιθάρι κ.α. Χαρακτηριστικές ήταν επίσης οι κούνιες, που έστηναν με σκοινί στην ύπαιθρο και στις οποίες κουνιόνταν όλοι, μια πρακτική για να απομακρύνονται τις αρρώστιες. Για τον ίδιο λόγο ζυγίζονταν και σε ζυγαριές. "Έκαναν δηλαδή κατά κάποιο τρόπο έναν έλεγχο της υγείας τους", κατέληξε ο συνομιλητής μας.
|
|
|
|
ΤΟΠΟ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ!
|
Όλα τριγύρω
αλλάζουνε και όλα
στα ίδια μένουν...
ΛΕΕΙ μια λογική ότι, «μεγαλύτερη και από τη σοφία είναι η εμπειρία».
Διότι δεν πρέπει μόνο να είναι κανείς σοφός για να καταλάβει ότι με
την εξουσία «παίζουν» πάντα οι ίδιοι και οι ίδιοι εραστές (κατά μια
έννοια «νταβατζήδες» οι οποίοι και δεν επιτρέπουν σε άλλους να την
αγγίξουν), αλλά θα πρέπει να είναι κανείς και αρκετά έμπειρος ώστε να
την έχει ζήσει για χρόνια αυτήν την στενή σχέση μεταξύ των παραγόντων
- εραστών και της εξουσίας...
ΕΙΠΑ τις προάλλες να θυμηθώ τα παλιά και τα ρεπορτάζ της δεκαετίας του
80, πήρα το αμάξι και τον δρόμο για την Κάρλα, με μουντό καιρό και
πολύ αέρα για να παρακολουθήσω τα εγκαίνια της δημιουργίας της λίμνης,
σχεδόν έναν αιώνα από την αποξήρανσή της. Ιστορικό γεγονός λέω, δεν θα
το χάσω, ποιός ξέρει κάποιοι άλλοι απόγονοι της δικής μας εποχής
μπορεί να την ... αποξηράνουν πάλι, ψάχνοντας ίσως για λύσεις σε
θέματα διατροφικών αναγκών, ή ό,τι άλλο τέλος πάντων θα έχει ανάγκη ο
τόπος και εκείνη η γενιά.
ΕΙΔΑ λοιπόν στην Κάρλα, τι άλλο; νερά...πολλά νερά... Τις γνωστές
«μπάρες» της δεκαετίας του 90, να γίνονται ταμιευτήρες και δυο τρεις
ταμιευτήρες μαζί να σχηματίζουν σήμερα μια μικρή λίμνη. Τον
περιφερειάρχη να ομιλεί στο βήμα για την σπουδαιότητα του έργου, που
χρειάστηκε δεκαετίες να υλοποιηθεί (και την συμβολή βεβαίως πολλών
ανθρώπων της εξουσίας, της κεντρικής και της τοπικής). Είδα πλειάδα
ανθρώπων της διοίκησης και της αυτοδιοίκησης, (ακόμα και της
...παραδιοίκησης) είδα σπουδαίους υπαλλήλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης που
βοήθησαν στην επιτάχυνση εκταμίευσης των πόρων, να συμμετέχουν όλοι
στη γιορτή, κυρίως χειροκροτώντας ή φωτογραφιζόμενοι (ανα)μεταξύ τους,
για τον εμπλουτισμό του κοινωνικού βιογραφικού τους ενόψει ενδεχομένως
της όποιας εκλογικής αναμέτρησης...
ΜΠΡΟΣΤΑ από τους φωτογράφους, μια ομήγυρη «παραγόντων» με γύρισαν
δεκαετίες πίσω. Οι ίδιοι άνθρωποι τα ίδια πρόσωπα, πιο γερασμένα πλέον
από τον χρόνο, έπιαναν θέσεις απέναντι από τις κάμερες με μια μαεστρία
επαγγελματική, που απέκτησαν από την πολυετή ενασχολησή τους με τα
κοινά. Πάει λέω...Ή εγώ γέρασα και τους βλέπω όλους ίδιους, ή δεν
υπάρχουν νέοι στον τόπο αυτό να δώσουν άλλη ζωντάνια, άλλη προοπτική
σε ότι έχει σχέση με την ανάπτυξη ακόμα και με την πολιτική
εκπροσώπηση. Δήμαρχοι δεκαετιών, παλιοί πρόεδροι κοινοτήτων, σύμβουλοι
σιτεμένοι από τον χρόνο, πολιτικοί και διευθυντές υπηρεσιών που
ξέχασαν να συνταξιοδοτηθούν, όλοι εκείνοι οι «πολιτευτές», αλλά και οι
πρωτοκλασάτοι κομματάνθρωποι - «ιδιαίτεροι» όλων των χώρων, που
...σταφίδωσε τα πρόσωπά τους ο χρόνος, «γυρολόγοι των εκδηλώσεων»
ιδίως των εγκαινίων (μετα φαγητού παρακαλώ), προσδοκώντας τουλάχιστον
δημοσιότητα, δεν λένε ακόμα να εγκαταλείψουν, να αποτραβηχτούν
παραχωρώντας τις θέσεις τους σε νέους ανθρώπους, ορεξάτους για
δουλειά, πιο δυνατούς να χαράξουν το μέλλον που άλωστε τους ανήκει...
ΔΕΝ είχε τελειώσει η τελετή των εγκαινίων εκεί στα παρακάρλια χωράφια
και μελαγχόλησα. Πήρα τον δρόμο της επιστροφής. Άραγε τι ζητούσα και
γω εκεί; Πάνε πάνω από τρεις δεκαετίες τώρα από την πρώτη σύσκεψη που
είχα παρακολουθήσει τότε ως ρεπόρτερ της «Ελευθερίας» για την
δημιουργία της λίμνης αλλά και την (στα χαρτιά ακόμη) εκτροπή του
Αχελώου! Οι παλιοί «παράγοντες» πρέπει να κλείσουν τον κύκλο της ζωής
τους στα κοινά. Κρίμα όμως, γιατί από μόνοι τους δεν το κάνουν ποτέ οι
περισσότεροι. Η εξουσία είναι μια πλούσια ερωμένη, κρατά ομήρους τους
«τσιμπιμένους» μαζί της. Οι μόνοι που μπορούν να βάλουν τέλος σ´αυτές
τις σχέσεις είναι οι ψηφοφόροι. Κανείς άλλος...
|
|
Γράφει ο Δημοσιογράφος Χρήστος Τσαντήλας
|
Αναλυτικά στη σελίδα "Θέματα" >>
|
 |
|
|
|
