Μυθολογία, ιστορία, επιστήμη... Όλες στην υπηρεσία αναζήτησης του
μυστικού της μακροζωίας. Το ελιξήριο της ζωής ενέπνευσε και εμπνέει,
αιώνες τώρα, υπηρέτες της τέχνης και της επιστήμης. Ο Ντόριαν Γκρέι
αποτελεί τον ζοφερό, όσο και ελκυστικό ήρωα, για όλες της γενιές των
ανθρώπων και η ανακάλυψη του φίλτρου της νεότητας παραμένει η φωτεινή
άκρη του σκοτεινού τούνελ της επιστημονικής έρευνας. Αμέτρητα ποσά
έχουν δαπανηθεί στο όνομα αυτού του «μαγικού φίλτρου», που θα
διευρύνει ή και θα «ισιώσει» τον κύκλο της ζωής, προσφέροντας κάποτε
στα έλλογα όντα του πλανήτη την πολυτέλεια της αιώνιας νιότης και
κατ΄επέκταση της αθανασίας... Για τους επιστήμονες η εργώδης αναζήτηση
της βιολογικής διαδικασίας, που φθείρει και νεκρώνει τα κύτταρα στον
χρόνο, είναι η γοητευτικότερη πτυχή της έρευνας.

   Το ίδιο και για τον καθηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης,
Νεκτάριο Ταβερναράκη, διευθυντή Ερευνών στο Ινστιτούτο Μοριακής
Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας (ΙΜΒΒ) του Ιδρύματος Τεχνολογίας και
Έρευνας (ΙΤΕ). Ύστερα από έρευνες δεκαετιών, τα μέλη της ομάδας του
κατάφεραν να εντοπίσουν συγκεκριμένα γονίδια, τα οποία παίζουν
σημαντικό ρόλο στη γήρανση, τον εκφυλισμό και τη νέκρωση των νευρικών
κύτταρων, αλλά και στη διαδικασία μνήμης και μάθησης.

   Μάλιστα, ο κ. Ταβερναράκης τιμήθηκε  για τα
σημαντικά επιστημονικά του επιτεύγματα σε σχέση με τη γήρανση, τον
νευροεκφυλισμό και τη μνήμη και μάθηση με το Ακαδημαϊκό Βραβείο
Επιστημονικής Αριστείας του Εμπειρίκειου Ιδρύματος, που δίνεται σε
Έλληνες επιστήμονες στην Ελλάδα ή το εξωτερικό, οι οποίοι έχουν
συμβάλει αποδεδειγμένα με επιστημονικές εργασίες αιχμής και
επιτεύγματα στην προαγωγή των επιστημών της Ιατρικής, Βιολογίας,
Φυσικής, Μαθηματικών, Χημείας και συναφών θετικών επιστημών.
Αναζητήσαμε  στην έδρα του, το Ηράκλειο Κρήτης, τον
βραβευθέντα καθηγητή και αντλήσαμε πληροφορίες για το αντικείμενο του
ερευνητικού του έργου.

   ΕΡ: Ποια ακριβώς είναι τα επιτεύγματα για τα οποία έχετε βραβευθεί;

   ΑΠ: Η ερευνητική δραστηριότητα της ομάδας μου στο Ινστιτούτο
Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας (ΙΜΒΒ) του Ιδρύματος Τεχνολογίας
και Έρευνας (ΙΤΕ), στο Ηράκλειο της Κρήτης, επικεντρώνεται σε τρεις
κύριες κατευθύνσεις. Η πρώτη αφορά τη μελέτη των μηχανισμών γήρανσης,
η δεύτερη την εξιχνίαση των διαδικασιών που ευθύνονται για τον
εκφυλισμό και τη νέκρωση των νευρικών κύτταρων-όπως συμβαίνει, για
παράδειγμα, σε περιπτώσεις νευροεκφυλιστικών ασθενειών- και η τρίτη
τους μηχανισμούς μνήμης και μάθησης με τους οποίους το νευρικό σύστημα
αντιλαμβάνεται, επεξεργάζεται και αποθηκεύει πληροφορίες και
ερεθίσματα από το περιβάλλον μέσω των αισθήσεων. Επιπλέον, στο πλαίσιο
των δραστηριοτήτων μας είναι και η ανάπτυξη νέων πειραματικών
εργαλείων και μεθόδων για τη μελέτη του νευρικού συστήματος και της
βιολογίας του κυττάρου.

   Παρόλο που η γήρανση είναι ένα από τα πιο θεμελιώδη βιολογικά
φαινόμενα, το όποιο βιώνουν όλοι ανεξαιρέτως οι οργανισμοί, είναι
ταυτόχρονα και ένα από τα λιγότερο κατανοητά. Ποιοι μηχανισμοί είναι
υπεύθυνοι για τη γήρανση των κυττάρων και κατ' επέκταση ολόκληρου του
οργανισμού; Πώς ελέγχονται; Είναι εφικτές, η έστω ρεαλιστικές, οι
παρεμβάσεις με στόχο να ελεγχθεί η πορεία και οι συνέπειες της
γήρανσης; Τα ερωτήματα αυτά κάθε άλλο παρά νέα είναι. Το αντίθετο
μάλιστα. Μια από τις αρχαιότερες προσπάθειες του ανθρώπου ήταν να βρει
το μυστικό της μακροζωίας, την πηγή της νιότης. Όμως, αιώνες
αποτυχημένων προσπαθειών έχουν οδηγήσει στην παραδοχή ότι πριν
μιλήσουμε καν για «δημιουργικές παρεμβάσεις» στη διαδικασία της
γήρανσης, θα πρέπει απαραίτητα να έχουμε πρώτα καταλάβει σε βάθος το
φαινόμενο αυτό. Η σύγχρονη επιστημονική έρευνα για τη γήρανση έχει ως
έναν από τους πρωταρχικούς της στόχους τη διερεύνηση των μηχανισμών,
που είναι υπεύθυνοι για τη γήρανση των κυττάρων.

   Πέρα από την ίδια τη γήρανση, οι παθολογικές καταστάσεις που τη
συνοδεύουν (νευροεκφυλιστικές ασθένειες, καρκίνος, καρδιοπάθειες
κ.α.), αποτελούν έναν από τους διαρκώς αυξανόμενους παράγοντες
ανθρώπινης αναπηρίας στις σύγχρονες κοινωνίες. Έτσι, για παράδειγμα,
οι εκφυλιστικές ασθένειες του νευρικού συστήματος, όπως η σκλήρυνση
κατά πλάκας, οι ασθένειες Alzheimer's, Batten, Huntington's,
Parkinson's και πολλές άλλες, είναι από τις πιο δραματικές παθολογικές
καταστάσεις, οι οποίες έχουν συχνά μοιραία κατάληξη. Κοινό
χαρακτηριστικό όλων αυτών των νευροεκφυλιστικών ασθενειών είναι η
προοδευτική αλλά και η μαζική απώλεια κυττάρων του νευρικού συστήματος
τα οποία όπως είναι γνωστό, σε αντίθεση με άλλα είδη κυττάρων, είναι
δύσκολο ως αδύνατο να αναπληρωθούν. Η εκτεταμένη αυτή απώλεια οδηγεί
σε θεαματική μείωση των σωματικών και νοητικών λειτουργιών του ατόμου
και τελικά στον θάνατο. Παρόμοια φαινόμενα καταστροφής των νευρικών
κυττάρων με ανάλογες οδυνηρές συνέπειες παρατηρούνται, επίσης, σε
περιπτώσεις ισχαιμικών εγκεφαλικών επεισοδίων, επιληψίας καθώς και
κατάχρησης τοξικών ή ναρκωτικών ουσιών. Σε όλες τις παραπάνω
περιπτώσεις, τα νευρικά κύτταρα καταστρέφονται με μια διαδικασία που
ονομάζεται νέκρωση ή νεκρωτικός κυτταρικός θάνατος. Παρόλο που αυτός ο
τύπος κυτταρικού θανάτου εμπλέκεται σε σοβαρότατα προβλήματα υγείας,
τα οποία δεν περιορίζονται μόνο στις νευροεκφυλιστικές ασθένειες,
ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά σχετικά με τους βασικούς μοριακούς
μηχανισμούς που είναι υπεύθυνοι γι αυτόν.

   Μέσα από σειρά μελετών, η ομάδα μου στο ΙΜΒΒ έχει αποκαλύψει μερικά
από τα κεντρικά αίτια και μηχανισμούς που διέπουν τη γήρανση καθώς και
τον εκφυλισμό των νευρικών κύτταρων. Επίσης, οι ερευνητικές μας
προσπάθειες οδήγησαν στην αναγνώριση γονιδίων, τα οποία απαιτούνται
για τη σωστή επεξεργασία και αποθήκευση από το νευρικό σύστημα,
πληροφορίας που γίνεται αντιληπτή μέσω των αισθήσεων. Ο εντοπισμός των
γονιδίων αυτών αναμένεται να επιτρέψει την κατανόηση θεμελιωδών
νευρικών μηχανισμών, όπως αυτοί που είναι υπεύθυνοι για τη λειτουργία
της μνήμης.

   ΕΡ: Με τα επιτεύγματα αυτά από εσάς και την ομάδα σας, τι νέοι
«δρόμοι» ανοίγονται στον τομέα της ιατρικής και της βιολογίας;

   ΑΠ: Η ισχυρότερη, ίσως κινητήρια δύναμη πίσω από τη βιοϊατρική
έρευνα είναι η προσπάθεια για τη βελτίωση της υγείας και της ποιότητας
ζωής του ανθρώπου. Οι λόγοι είναι προφανείς. Η αποκάλυψη των
βιολογικών μηχανισμών, που βρίσκονται πίσω από οποιαδήποτε παθολογική
κατάσταση ή ασθένεια είναι τεράστιας σημασίας, αφού έχει ως αποτέλεσμα
να ενοχοποιηθούν συγκεκριμένα γονίδια που είναι υπεύθυνα γι αυτήν. Οι
μελέτες μας, για πρώτη φορά επέτρεψαν τον εντοπισμό συγκεκριμένων
γονιδίων τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στη γήρανση, στον εκφυλισμό
και τη νέκρωση των νευρικών κύτταρων, καθώς στη διαδικασία μνήμης και
μάθησης. Κάτι τέτοιο διευκολύνει πλέον την άμεση ανάπτυξη προληπτικών
και θεραπευτικών μεθόδων με σκοπό την αντιμετώπιση νευροεκφυλιστικών
ασθενειών και επεισοδίων. Βέβαια, ο δρόμος για την αξιοποίηση των
αποτελεσμάτων της έρευνας στην πρόγνωση και θεραπεία παθολογικών
καταστάσεων είναι μακρύς και ίσως κρύβει εκπλήξεις. Είναι, όμως,
σίγουρο ότι η σημαντική πρόοδος που έχει επιτευχθεί τα τελευταία
χρόνια στην κατανόηση της λειτουργίας και την αντιμετώπιση της
δυσλειτουργίας του νευρικού συστήματος, μας δίνει κάθε δικαίωμα να
είμαστε αισιόδοξοι για τη συνέχεια.

   ΕΡ: Οι επόμενοι στόχοι τους έργου σας ποιοι είναι;

   ΑΠ: Η ανάγκη να μεταφραστεί η βιολογική πληροφορία, που
συσσωρεύεται στις μέρες μας με καταιγιστικούς ρυθμούς, σε χρήσιμη
γνώση, έχει γίνει επιτακτική. Στους άμεσους μελλοντικούς στόχους μας
είναι η ανάπτυξη νέων εργαλείων και μεθόδων για την πιο αποτελεσματική
προσέγγιση των παθολογικών καταστάσεων που συνεπάγεται ο εκφυλισμός
των νευρικών κυττάρων και η γήρανση.

   Η ελλιπής κατανόηση των κυτταρικών/μοριακών διαδικασιών που οδηγούν
στη νέκρωση δεν έχει επιτρέψει μέχρι σήμερα την αποτελεσματική
αντιμετώπιση καμιάς νευροεκφυλιστικής παθολογικής κατάστασης, παρά την
αδιαμφισβήτητη σοβαρότητά τους. Επομένως, η αποκάλυψη και η μελέτη των
μηχανισμών του νεκρωτικού κυτταρικού θανάτου είναι καθοριστικής
σημασίας για την ανάπτυξη μεθόδων πρόληψης και θεραπείας, τόσο των
νευροεκφυλιστικών ασθενειών, όσο και άλλων παθολογικών καταστάσεων που
έχουν σαν αποτέλεσμα την προοδευτική νέκρωση νευρικών κυττάρων. Η
αποκάλυψη των μηχανισμών αυτών είναι εκ των "ων ουκ άνευ" για την
κατανόηση του φαινομένου της γήρανσης αρχικά και στη συνέχεια για την
ανάπτυξη αποτελεσματικών και ασφαλών ιατροφαρμακευτικών μεθόδων με
στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στις μεγάλες ηλικίες.

   ΕΡ: Πότε ξεκίνησε το ερευνητικό σας έργο και από πόσα άτομα
αποτελείται η ομάδα σας;

   ΑΠ: Η ομάδα μου ξεκίνησε τις δραστηριότητες της το καλοκαίρι του
2001 στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ,
όπου εκλέχτηκα ερευνητής. Το 2010 εκλέχθηκα τακτικός καθηγητής
Μοριακής Βιολογίας Συστημάτων στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστήμιου
Κρήτης. Η ομάδα σήμερα αποτελείται από 12 άτομα. Από την έναρξη της
λειτουργίας του, στο εργαστήριό μας έχουν εκπονήσει τη διδακτορική
τους διατριβή 8 μεταπτυχιακοί φοιτητές, ενώ 14 έχουν λάβει
μεταπτυχιακό τίτλο ειδίκευσης Master's. Επίσης, στο εργαστήριο έχουν
εργαστεί 9 μεταδιδακτορικοί ερευνητές και κατά καιρούς έχουν εργαστεί
κι εκπαιδευτεί περισσότερα από 60 άτομα από προπτυχιακό ως
μεταδιδακτορικό επίπεδο.

   Στο διάστημα από την ίδρυση της ομάδας μας έχουμε δημοσιεύσει
δεκάδες επιστημονικά συγγράμματα σε έγκριτα διεθνή επιστημονικά
περιοδικά και βιβλία καθώς και αρκετά εκλαϊκευτικά επιστημονικά άρθρα
σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά. Η ερευνητική δραστηριότητα της
ομάδας έχει αναγνωριστεί διεθνώς και υποστηρίζεται οικονομικά με
ανταγωνιστικές χρηματοδοτήσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση, από διεθνείς
οργανισμούς και από την ελληνική κυβέρνηση.

   ΕΡ: Ως Κρητικός, πώς αισθάνεστε τόσο για το πρόσφατο βραβείο, όσο
και για τις σημαντικές διακρίσεις, που έχετε λάβει κατά καιρούς;

   ΑΠ: Το Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ
στην Κρήτη είναι ένα από τα κορυφαία ερευνητικά Ινστιτούτα της Ευρώπης
και εξασφαλίζει το ιδανικό επιστημονικό περιβάλλον για ουσιαστική
έρευνα. Οι ερευνητικές ομάδες του Ινστιτούτου απαρτίζονται από
ικανότατους επιστήμονες και επιτελούν άκρως ανταγωνιστικό έργο αιχμής
που δεν υπολείπεται σε τίποτα από αυτό που γίνεται σε μεγάλα
ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού. Αισθάνομαι πολύ τυχερός που στην
ιδιαίτερη πατρίδα μου υπάρχει ένα τέτοιο Ινστιτούτο επιστημονικής
αριστείας, όπου μπορεί να γίνει διεθνώς ανταγωνιστική έρευνα αιχμής. Η
ύπαρξη του Ινστιτούτου αυτού ήταν ο κύριος λόγος που επέστρεψα από το
εξωτερικό. Δεν θα επέστρεφα, αν δεν ήξερα ότι θα μπορούσα να εργαστώ
χωρίς συμβιβασμούς, κάνοντας έρευνα με αξιώσεις, όπως στα γνωστά
μεγάλα ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια του εξωτερικού.

   Υπάρχουν βεβαίως αρκετές δυσκολίες που έχουν να κάνουν κυρίως με
θέματα χρηματοδότησης και υποδομών. Με την αρωγή της Πολιτείας αυτά τα
προβλήματα θα μπορούσαν να αμβλυνθούν, ώστε το ΙΜΒΒ να συνεχίσει να
παράγει ερευνητικό έργο διεθνούς εμβέλειας και να προβάλει έτσι την
Ελλάδα στο εξωτερικό. Πιστεύω ότι εφόσον η επιστημονική έρευνα στην
Ελλάδα υποστηριχθεί οικονομικά, όπως γίνεται σε άλλες χώρες, η Ελλάδα
δεν θα έχει τίποτε να ζηλέψει από αυτές τις χώρες. Ακόμα θα βοηθούσε
πολύ η ανάπτυξη «επιστημονικής κουλτούρας» στην Ελλάδα με την προβολή
επιστημονικών δραστηριοτήτων και θεμάτων από τα μέσα μαζικής
επικοινωνίας και τον τύπο. Κάτι τέτοιο θα είχε μακροπρόθεσμα
ευεργετικά αποτελέσματα αφού θα συνέβαλε στο να γίνει κατανοητή από το
ευρύ κοινό η σημασία που έχει η επιστημονική έρευνα για όλους τους
τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.

   Ειδικά στην εποχή που διανύουμε, η επιστημονική έρευνα και η
αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων μπορούν να γίνουν σημαντικός
και ουσιαστικός μοχλός ανάπτυξης που θα συνεισφέρει καταλυτικά στην
οικονομική αναστροφή και την έξοδο από την κρίση.

   Σημειώνεται ότι για το σύνολο της επιστημονικής του συνεισφοράς, ο
Νεκτάριος Ταβερναράκης, έχει βραβευτεί από πολλούς διεθνείς
οργανισμούς με σημαντικές διακρίσεις μεταξύ των οποίων και με το
Βραβείο Νέου Ερευνητή του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής Βιολογίας
(EMBO), την επιχορήγησης για Προχωρημένους Ερευνητές (Advanced
Investigator Grant award) από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC), με
την μεταδιδακτορική υποτροφία του διεθνους οργανισμού Human Frontier
Science Program Organization (HFSPO), το Βραβείο Ακαδημαϊκής επίδοσης
από το Μεταπτυχιακό Ερευνητικό Πρόγραμμα επιχορηγήσεων Dr. Frederick
E. G. Valergakis της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Λέσχης Νέας Υόρκης, το
Ακαδημαϊκό Βραβείο Ιατρικής και Βιολογίας του Ιδρύματος Μποδοσάκη στον
τομέα των Βιοϊατρικών Επιστημών, το Βραβείο Έρευνας Friedrich Wilhelm
Bessel του ιδρύματος Alexander von Humboldt, καθώς και με το Βραβείο
Ερευνητικής Αριστείας του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας. Είναι
επίσης εκλεγμένο μέλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής Βιολογίας
(EMBO).