Η κουλτούρα θα έπρεπε να είναι κάτι που βοηθά και εμπλουτίζει τον άνθρωπο. Αντί γι’ αυτό, η εξουσία, αλλά και ευρέα στρώματα του πληθυσμού, τη θεωρεί κάτι ξένο και όλο και πιο απομακρυσμένο από τους στόχους της ύπαρξης. Γιατί; Είναι -ή θα έπρεπε να είναι- η ευτυχία ένας από τους σημαντικότερους στόχους της κουλτούρας;

Η κουλτούρα δεν μπορεί να προσφέρει απευθείας την ελευθερία, μπορεί όμως να βοηθήσει με αποφασιστικό τρόπο στον περιορισμό της δυστυχίας. Με ποιον τρόπο; Μέσα από την ελευθερία. Το έλλογο ον αποκτά ελευθερία και ανεξαρτησία, κυριαρχεί στη φύση με τη βοήθεια της τεχνικής, όχι όμως για να την υποδουλώσει αλλά για να επιτύχει την ηθική κυριαρχία επί του εαυτού του. Ο πραγματικός σκοπός της γνώσης μας δεν είναι να μάθουμε τη φύση, αλλά τον εαυτό μας. Η φύση ήταν έργο άλλων, ο άνθρωπος το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να προσπαθήσει να καταλάβει τη δομή και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των δικών του έργων, όχι την ουσία των πραγμάτων.

Ο Γερμανός φιλόσοφος Ερνστ Κασίρερ αναρωτιόταν κατά πόσον ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει μέσα από την κουλτούρα, αν όχι στην ικανοποίηση όλων των επιθυμιών του, τουλάχιστον στην ανάπτυξη όλων των ικανοτήτων του και των πνευματικών του χαρισμάτων. Σε ένα κεφάλαιο ενός βιβλίου του που τιτλοφορεί «Η τραγωδία της κουλτούρας», αναφέρεται στον Γκέοργκ Ζίμελ και στο δικό του βιβλίο με τίτλο «Η έννοια και η τραγωδία της κουλτούρας», όπου υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να περιγράφει το πρόβλημα, χωρίς όμως να υπόσχεται και την επίλυσή του.

Ο πραγματικός λόγος αυτής της «τραγωδίας», λέει ο Ζίμελ, είναι ότι η κουλτούρα μάς υπόσχεται μια εσωτερίκευση (μια φυσική αναζήτηση του εαυτού μας), που οδηγεί με τη σειρά της σε μια διαρκή σύγκρουση της ψυχής με τον έξω κόσμο. Ένα διαζύγιο, δηλαδή, ανάμεσα στη ζωτική και δημιουργική λειτουργία της ψυχής και το περιεχόμενό της.

Η κουλτούρα δεν αποτελεί ένα αρμονικό σύνολο, τουναντίον βρίθει συγκρούσεων και εσωτερικών αμφιβολιών. Η κουλτούρα είναι διαλεκτική και μεταβαλλόμενη, δεν έχει στόχο. Η δημιουργική δράση της κουλτούρας παράγει συνεχώς καινούργια προβλήματα. Η ευτυχία είναι ένας στόχος που θεωρείται ανεκπλήρωτος, αλλά η κουλτούρα περιέχει πολλά στοιχεία για την αναζήτησή της. Η ζωή και η κουλτούρα βρίσκονται σε σύγκρουση. Η πρώτη επιδιώκει την πληρότητα χωρίς περισσότερες εξηγήσεις. Η δεύτερη αναζητεί τις εξηγήσεις αυτής της πληρότητας, γιατί διαφορετικά τη θεωρεί ατελή. Η κουλτούρα μεσολαβεί ανάμεσα στο εγώ (ποτέ στην ομάδα) και τη φύση, όπως και ανάμεσα στο εγώ και το εσύ, που πολλές φορές είμαστε εμείς οι ίδιοι. Το άτομο, είτε είναι δημιουργικό είτε όχι, αγωνίζεται για να μην απορροφηθεί από την κοινότητα και να μη χάσει την ελευθερία και την ανεξαρτησία του. Αυτό το προσφέρει η κουλτούρα που, σύμφωνα με τον Κρότσε, πρέπει να αποτελεί την έκφραση της ατομικής κατάστασης της ψυχής απέναντι σε μια κοινωνία.

Αν όμως η θρησκεία αναβάλλει την ευτυχία για ένα άγνωστο αύριο και η κουλτούρα δεν υπόσχεται ούτε κι αυτή την άμεση εκπλήρωση της ευτυχίας, υπάρχει άραγε ένας τρίτος δρόμος για την αναζήτηση αυτής της ουτοπίας; Υπάρχει, και είναι η τεχνολογία. Μέσα από τη χρήση των εργαλείων, ο άνθρωπος καταφέρνει να γίνει κύριος των πραγμάτων. Τα εργαλεία αυτά αντιπροσωπεύουν ταυτόχρονα, μια ευλογία και μια κατάρα. Πολλές φορές μας βοηθούν, ενώ άλλες φορές μας στρέφουν κατά του εαυτού μας. Το εργαλείο που ικανοποιεί τις ανάγκες μας, δημιουργεί τελικά αμέτρητες άλλες τεχνητές ανάγκες. Προκύπτει λοιπόν ξανά το ερώτημα: Πού βρίσκεται η ευτυχία; Και επανέρχεται έτσι η κατά Ρουσώ νοσταλγία της φύσης.

Ούτε η πίστη ούτε η κουλτούρα κατόρθωσαν να χαρίσουν την επίγεια ευτυχία: Δεν μπορεί να υπάρξει ευτυχία όσο υπάρχει ο θάνατος. Την ίδια στιγμή, τα εργαλεία της τεχνολογίας καταλαμβάνουν όλον μας τον χρόνο και μας εμποδίζουν να σκεφτόμαστε. Το οποίο, το να μη σκεφτόμαστε δηλαδή, ίσως να αποτελεί εν τέλει μια μορφή ευτυχίας.

* Ο Θέσαρ Αντόνιο Μολίνα ήταν υπουργός Πολιτισμού και σήμερα διευθύνει τον Οίκο του Αναγνώστη στο Ίδρυμα Χερμάν Σάντσεθ Ρουιπέρεθ.